DOĞU ANADOLU URUK MÜHÜRLERİ: ARKEOLOJİK BULGULAR VE YORUMLAR

Özet

Mezopotamya’da Ubeyd Dönemi’nden sonraki evre Uruk Dönemi olarak adlandırılmaktadır. Bu
kültür, Doğu Anadolu’nun Kalkolitik Dönemi’ne denk gelmektedir. Uruk Dönemi’nde
Mezopotamya tarımsal anlamda gelişmiştir. Ancak maden ve kereste gibi doğal kaynaklar
bakımından yetersiz olması sebebiyle özellikle MÖ 4. Binyılda Doğu Anadolu merkezli bir ticaret
stratejisi geliştirmişlerdir. Bu ticari sistemin en önemli kanıtlarından biri de mühürlerdir. Taş, metal,
ahşap, cam, kemik, fayans ve kil gibi çeşitli malzemelerden yapılmış olan mühürler damga, silindir
ve damga-silindir olmak üzere çeşitli tiplerde olabilmektedir. Süsleme, kötü güçlerden korunma,
onama ve güvenlik gibi işlevleri olan mühürler; Anadolu’da en erken Neolitik Dönem’de,
Çatalhöyük’te ortaya çıkarılmışlardır. Uruk Dönemi mühürlerine, yapılan arkeolojik çalışmalarla
Doğu Anadolu Bölgesi’nde bulunan Elazığ-Norşuntepe ve Çınaz Höyük ile Malatya-Arslantepe
gibi merkezlerde rastlanılmıştır. Elazığ-Norşuntepe ve Çınaz Höyük mühürleri damga mühürlerden
oluşmaktayken Malatya-Arslantepe’de damga mühürlerin yanı sıra silindir mühürler de söz
konusudur. Norşuntepe ve Çınaz Höyük’te bulunan damga mühürlerde yuvarlak yapılı baskılar
çoğunlukta olmakla birlikte kare formlu olanları da vardır. Bezeme öğesi olarak geometrik motifler
ve stilize hayvan figürleri kullanılmıştır. Genellikle arka bölümlerinde yuvarlak ip delikleri
bulunmaktadır. Malatya-Arslantepe’deki damga mühürler de yuvarlak yapılıdır. Bu tipteki
mühürlerde geometrik motifler ile stilize tarzda insan, yılan, koç, geyik ve karışık yaratıklar gibi
tasvirlere yer verilmiştir. Arslantepe’de damga mühürlerin yanı sıra silindir mühürler de söz
konusudur. Bu tipteki mühürlerde daha çok tarımsal faaliyetler tasvir edilmiştir. Üzerlerinde saban
çeken öküz ile tarla süren insanlar betimlenmiştir. Adı geçen merkezlerde ele geçen mühürler form
olarak benzerlik göstermekle birlikte bezeme açısından bazı farklılıklar ortaya koymaktadırlar.Ancak ele geçen tüm örneklerin, işleniş biçimi ve konu bakımından Uruk Dönemi mühürleri
etkisinde olduğunu söylemek mümkündür.