ARTUKLU DÖNEMİ MİMARİSİNİN ANADOLU CAMİ TİPOLOJİSİNDEKİ ETKİLERİNİN İNCELENMESİ

Özet

1071 Malazgirt Zaferi’nin ardından Anadolu’ya yerleşen Türkler, bu topraklarda çeşitli beylikler
kurmuşlardır. Bu beyliklerden biri olan Artuklu Beyliği’nin sanat ve mimariye etkisi, Anadolu’da
hüküm sürdüğü güneydoğu bölgesinde, XII. ve XIII. yüzyıllarda gelişmeye başlamış ve XV.
yüzyıla kadar devam etmiştir. Artuklular’ın, özellikle Güneydoğu Anadolu coğrafyasındaki varlığı,
Anadolu topraklarına Suriye ve İran kültürel etkisini yansıtan bir köprü vazifesi görmesi ile
Anadolu Selçuklu Dönemi’nde de etkili olmuştur. O dönemde kazandıkları siyasi ve ekonomik
güçlerini dini, sosyal, eğitim, sağlık, ulaşım, ticaret ve savunma yapılarıyla da göstermişlerdir. Uzun
yıllar hüküm süren Artuklu Beyliği Dönemi’nde, inşa edilen cami ve medrese yapı türleri erken
Anadolu Türk Cami mimarisindeki gelişim açısından önemli bir yere sahiptir.
Yapılan çalışma iki aşamadan oluşmaktadır. İlk aşamada veri toplama yöntemi kullanılarak Artuklu
Dönemi mimarisinin önemli eserlerinden olan Harput Ulu Cami, Mardin Ulu Cami, Silvan Ulu
Cami mekan dizilimi, plan şeması, taşıyıcı sistem ve malzemesi açısından değerlendirilmiştir. İkinci
aşamada ise iz sürme yöntemi ile Artuklu mimarisinin özelliklerinin, Anadolu topraklarında
Selçuklulardan başlayarak Osmanlı İmparatorluğu ve hatta Cumhuriyet Dönemi camileri üzerindeki
etkileri araştırılmıştır. Sonuç olarak darüşşifa yapısının ortaya çıkması, açık avlulu plan tipi, mihrap
önü kubbe gelişimi, enine gelişim gösteren dikdörtgen planlı harim mekânı ve çifte minarelerin
ortaya çıkışı gibi mimari özelliklerin ilk defa veya vurgulanarak kullanıldığı görülmüştür. Yöreye
özgü malzeme olan sarı kireç taşı ile kagir taşıyıcı sistemi en iyi biçimde kullanan Artuklu
mimarisinin Osmanlı’nın cami tipolojisi gelişimine katkıda bulunduğu Edirne Üç Şerefeli Cami,
İstanbul Sinan Paşa Cami gibi örneklerden anlaşılmaktadır. Ayrıca Cumhuriyet Dönemi sonrası
yapılan çağdaş cami yapılarında da Artuklu Beyliği mimari mirasının izlerine rastlanmaktadır.Sonuç olarak geçmişle günümüz arasında önemli bir bağ kuran ve toplumsal bellekte önemli bir yer
edinen Artuklu Dönemi yapılarında ortaya çıkmış mimari kriterlerin araştırıldığı bu çalışmanın,
literatüre önemli bir katkı sağlayacağı ve ileride yapılacak çalışmalara rehberlik edeceği
düşünülmektedir.