OSMANLI DEVLETİ’NDE HİBE UYGULAMALARI: 1650-1700 YILLARI ARASI İSTANBUL MAHKEME KAYITLARINA DAYALI HUKUKİ VE SOSYOEKONOMİK BİR İNCELEME
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.15924810Anahtar Kelimeler:
osmanlı hukuku, kanun, hukuk, osmanlı sosyal hayatÖzet
Hibe, karşılık beklemeksizin bir malın devredilmesi anlamına gelen hukuki bir kavramdır. Hibe etme fiili insanlık tarihi kadar eski bir geçmişe sahiptir. Genellikle insanın özünde beslediği yardımseverlik ve cömertlik duygularının etkisiyle yardımlaşma ve geride kalan sevdiklerinin hayatlarına maddi katkı sunma maksadıyla gerçekleştirilmiştir. Bunun yanı sıra, zaman zaman belirli şartlar konularak yapılan hibe örnekleri de mevcuttur. Osmanlı hukuk siteminde önemli bir yere sahip olan hibenin bireyler arası sosyal ve ekonomik ilişkilerde nasıl bir etki yarattığı araştırılmaya çalışılmış, 1650-1700 yılları çalışmanın zamansal sınırını oluşturmuştur. 17. Yüzyılın ikinci yarısını kapsayan 17 İstanbul kadı sicilinden faydalanılmıştır. Bu defterler İSAM tarafından gerçekleştirilen İstanbul Kadı Sicilleri Projesi kapsamında hazırlanmış, ayrıca İBB Kültür A.Ş. ve Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi ortaklığı çerçevesinde yine İstanbul (sur içi ve bilad-ı selase) mahkemelerinden 1557-1911 yılları arasında yer alan 60 defterin transkripsiyonu gerçekleştirilmiş ve 2019 yılında yayımlanmıştır. Bu defterlerden İstanbul, Galata, Beşiktaş, Hasköy, Eyüp ve Bab Mahkemesi defterlerinden faydalanılmıştır. Mahkemeye intikal eden hibe kayıtlarının sayıları, muhtevaları ve tüm hibe işlemlerinin hukuki niteliği, taraflar arası ilişkileri, bağışın türü ve ekonomik değeri ele alınmaya çalışılmıştır.
Mahkemelere yansıyan hibe verilerin tespiti ve nitel içerik analizi yöntem olarak seçilmiş ve mahkemeye intikal eden 203 hibe konulu kaydın olduğu tespit edilmiştir. Bu verilerden hareketle en fazla hibenin aile üyeleri ya da ikinci derece akrabalar arasında yapıldığı gözlemlenmiştir. Hibe yapılan malları ise daha çok eşya, para ve gayrimenkul olmuştur. Bu çerçevede elde edilen veriler hibenin sadece bireyler arası mal devir işlemi değil aynı zamanda aile içi denge, sosyal statü göstergesi, dini ve siyasi bir araç olarak kullanıldığını göstermesi açısından önemlidir. Bu yönüyle çalışma, hem Osmanlı hukuk tarihi hem de sosyoekonomik yapı hakkında katkılar sunmaktadır.
Referanslar
Arşiv Belgeleri
İstanbul Kadı Sicilleri Bab Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 1077 / M. 1666 - 1667).
İstanbul Kadı Sicilleri 53 Bab Mahkemesi 11 Numaralı Sicil (H. 1081 / M. 1670-1671).
İstanbul Kadı Sicilleri Bab Mahkemesi 46 Numaralı Sicil (H. 1096 - 1097 / M. 1685 - 1686).
İstanbul Kadı Sicilleri Bab Mahkemesi 54 Numaralı Sicil (H. 1102 / M. 1691).
İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb Mahkemesi (Havass-ı Refia) 74 Numaralı Sicil (H. 1072 - 1073 / M. 1661 – 1662).
İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb Mahkemesi (Havass-ı Refia) 61 Numaralı Sicil (H. 1065- 1066 / M. 1655).
İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb Mahkemesi (Havass-ı Refia) 82 Numaralı Sicil (H. 1081 / M. 1670 - 1671).
İstanbul Kadı Sicilleri Galata Mahkemesi 90 Numaralı Sicil (H. 1073 - 1074 / M. 1663).
İstanbul Kadı Sicilleri 54 Galata Mahkemesi 114 Numaralı Sicil (H. 1083-1085 / M. 1672-1674).
İstanbul Kadı Sicilleri 48 Beşiktaş Mahkemesi 63 Numaralı Sicil (H. 1061-1062 / M. 1651-1652).
İstanbul Kadı Sicilleri Hasköy Mahkemesi 10 Numaralı Sicil (H. 1085 - 1090 / M. 1674 – 1679).
İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 12 Numaralı Sicil (H. 1073-1074/M. 1663-1664).
İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 18 Numaralı Sicil (H. 1086-1087/M. 1675-1676).
İstanbul Kadı Sicilleri 56 İstanbul Mahkemesi 20 Numaralı Sicil (H. 1099-1100 / M. 1688-1689).
İstanbul Kadı Sicilleri 57 İstanbul Mahkemesi 22 Numaralı Sicil (H. 1107-1108 / M. 1695-1697).
İstanbul Kadı Sicilleri 51 İstanbul Mahkemesi 10 Numaralı Sicil (H. 1072-1073 / M. 1661-1663).
İstanbul Kadı Sicilleri 58 Kısmet-i Askeriye Mahkemesi 19 Numaralı Sicil (H. 1109-1110 / M. 1698-1699).
Araştırma ve İnceleme
Akman, A. (2018). “İslâm ve Türk Borçlar Hukukunda İbra”. Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 13/2, 1-96.
Alkım, B.-Antel, N. vd. (2014). Redhouse Sözlüğü, Türkçe-Osmanlıca-İngilizce, Sev Yayıncılık.
Avcı, M. (2018). Türk Hukuk Tarihi, Ankara: Atlas Akademi Yayınları.
Beşirli, M.(2007). “Osmanlı’da Hibe Uygulamasına Bir Örnek Çorum Kadısı Tayyip Efendi Örneği 1625”. Uluslararası Osmanlı’dan Cumhuriyete Çorum Sempozyumu 23-25 Kasım 2007 3/18, 1595-1613.
Cin, H.-Akgündüz, A. (1996). Türk Hukuk Tarihi, C.2. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
Diyanet İşleri Başkanlığı. (2011). Kuran-ı Kerim Meali. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Eğitmen, B. (2025). “XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nde Suç Ve Suçlular (Orta Anadolu Örneği)”. Basılmamış Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Emecen, F.(2007). ”Osmanlılar Maddesi”. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 33, 487-498.
Hıra, A. (2017). “Klasik Fıkıh Kaynaklarında Hibeden Dönme Meselesine İlişkin Temel Yaklaşımlar”. The Journal of Academic Social Science Studies 58, 237-250.
Karataş, A.İ. (2007). “Bursa Şer’iyye Sicilleri Işığında Osmanlı Devleti’nde Köleliğe Bir Bakış”. İstem, 5(9), 1137-1164.
Koç, M. (2022). “İslam Hukukunda Hibeden Dönmeyi Engelleyen Sebepler (Osmanlı Uygulaması)”. Çankırı Karatekin Üniversitesi Darülhadis İslami Araştırmalar Dergisi 2, 1-37.
Maydaer, S.(2006). ”Osmanlı Klâsik Döneminde Kadınların Servet Edinme Yolları (Bursa Örneği)”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/15, 30-46.
Şemseddin S.(2009). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.
Şener, A.(1984). İslam Hukukunda Hibe. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Şimşek, A. (2020). “1723-1724 Yıllarında Konya’da Hibe’nin Panoraması: Hak mı, Haksızlık mı?”. Dergiabant (AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi) 8/2, 518-540.
Yılmaz, İ. (2017). “İslâm Hukukunda Hibe Yoluyla Varisleri Mirastan Mahrum Etmeye Yönelik Tasarrufların Sınırlandırılması”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/18, 211-232.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2025 Buket EĞİTMEN
Bu çalışma Creative Commons Attribution 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
